Catharina - dochter van de Medici
De kastelen aan Loire zijn een bezoek dubbel en dwars waard. Een naam die in dat verband vaak valt is die van Catharina de' Medici. Het geval wil nu dat over haar recentelijk de zeer smakelijke roman ‘Dochter van de Medici’ is verschenen van de hand van Matteo Strukul – een boek dat leest als een trein. Da’s niet toevallig. Catharina de' Medici (Florence, 13 april 1519—Blois, 5 januari 1589) was allereerst koningin van Frankrijk van 1547 tot 1559. Maar ze was veel meer dan dat.
Zij was een intelligente en politiek bekwame vrouw, die tientallen jaren een hoofdrol speelde in de met veel bloedvergieten gepaard gaande Hugenotenoorlogen die Frankrijk verscheurden in de tweede helft van de 16e eeuw. Godsdienstige overwegingen maakte zij ondergeschikt aan intriges ter wille van de politieke macht van het huis Valois waartoe zij door haar huwelijk met Hendrik II was gaan behoren. Haar omgang met de Florentijnse astroloog Cosimo Ruggieri en zijn Franse evenknie Nostradamus wijst op bijgelovigheid. Haar reputatie van boosaardige gifmengster lijkt echter schromelijk overdreven. Hoe dan ook: uit zijn fantasie heeft Matteo Strukul nauwelijks hoeven putten. De bloederige feiten zélf zijn al indrukwekkend genoeg - ga maar na.
Een Italiaanse koopmansvrouw
Catharina was een telg uit de Florentijnse Medici-familie, die rijk geworden als wolhandelaren en bankiers, steeds meer politieke macht wisten te verwerven. De familie De’ Medici bracht verder drie pausen voort en meer dan 50 kardinalen. Onze ‘heldin’ trad in oktober 1533 op 14-jarige leeftijd in het huwelijk met de even oude Hendrik II van Frankrijk, tweede zoon van Frans I, die in 1547 zijn vader opvolgde. Haar huwelijk met Hendrik II was omstreden omdat zij volgens het hof eigenlijk onvoldoende status had (‘een Italiaanse koopmansvrouw’) om met de Franse kroonprins te trouwen. Haar verre nicht Diana van Poitiers, een 20 jaar oudere hofdame die een belangrijk aandeel in Hendriks opvoeding had gehad na de dood van zijn moeder toen hij vijf jaar oud was, had een belangrijke rol in het arrangeren van dit huwelijk.
Tijdens de regering van haar echtgenoot, die de troon besteeg in 1547, had Catharina weinig invloed op staatszaken. Omdat kinderen uit haar huwelijk lange tijd uitbleven, overwoog Hendrik zelfs een echtscheiding. Tussen 1544 en 1556 kregen Catharina en Hendrik echter alsnog tien kinderen – volgens Strukul werd Hendrik daartoe aangespoord door Diana, die al spoedig na het huwelijk Hendriks maîtresse was geworden. Om haar jongere rivaal (politiek) uit te schakelen overreedde zij hem om Catharina als ‘fokzeug’ te misbuiken. In een zeer pikante scene beschrijft Strukul vervolgens wat er allemaal onder de lakens gebeurde. Hoe dan ook, feit is dat Catharina vervolgens twaalf jaar lang aan de lopende band zwanger was – hetgeen voor haar uiterlijk niet bevorderlijk zal zijn geweest! Diana had ondertussen een veel prominentere rol en bemoeide zich later zelfs met de opvoeding van Catharina’s kinderen. Diana kreeg zelf een kind van Hendrik in 1538 – en een paleis: Chenonceau! Ze vertrouwde de in de koninklijke gunst staande architect Philibert Delorme in 1556 de taak toe om een brug te bouwen die het kasteel met de linkeroever verbond.
Op het politieke strijdtoneel
Catharina begon pas op 40-jarige leeftijd een politieke rol te spelen. In 1559 sloten Spanje en Frankrijk na langdurige oorlog de Vrede van Cateau-Cambrésis. Hendrik werd op 30 juni van dat jaar ernstig gewond bij een steekspel dat onder meer ter gelegenheid van dat verdrag werd gehouden: hij had een puntige houtspaander van een versplinterde lans in zijn linkeroog gekregen. Deze gebeurtenis maakte in Frankrijk een einde aan steekspelen – berouw komt altijd na de zonde! ’s Konings oudste – en ziekelijke zoon Frans II was toen nog maar vijftien jaar. Catharina nam voorlopig de macht aan het hof over en weigerde ondanks verschillende verzoeken van de koning Diana tot hem toe te laten. Hendrik stierf tien dagen na het ongeval onder folterende pijnen, waarna Catharina Diana onmiddellijk de deur wees, zonder dat zij Hendriks begrafenis mocht bijwonen. De kroonjuwelen - en haar geliefde Chenonceau - moest zij teruggeven. In ruil daarvoor kreeg Diana het veel kleinere kasteel van Chaumont-sur-Loire. De laatste jaren van haar leven sleet Diana in het kasteel van Anet, dat haar eveneens door Hendrik geschonken was.
Maar er waren meer kapers op de kust. Tijdens het kortstondige bewind van Catharina’s oudste zoon Frans II (1559–1560) hadden Frans van Guise (tot deze door een fanatieke protestant op 24 februari 1563 werd vermoord) en zijn broer Karel ('de kardinaal van Lotharingen') de feitelijke macht in handen; Frans werd net iets te oud bevonden om aan Catharina een formele status als regentes te geven, maar zij had toch aanzienlijke invloed op hem. Hendrik II nu had streng opgetreden tegen de protestantse hugenoten. De gebroeders Guise verhevigden, geholpen door de toenmalige politieke instabiliteit, de vervolging van de hugenoten (zoals de Franse protestanten zichzelf noemden), waar Catharina zich wel tegen uitsprak, maar zich niet tegen kon of wilde verzetten. Zij was geen radicale katholiek zoals de Guises, maar veel begrip voor het protestantisme heeft ze nooit gehad. Zij stelde zich ten doel de macht van het Huis Valois te handhaven door het systematisch tegen elkaar uitspelen van de beide radicale politiek-godsdienstige facties: katholieken onder de Guises en hugenoten onder de Coligny's. Daarmee koos zij in feite partij voor de 'politiques', de gematigde katholieken die niet helemaal tegen godsdienstvrijheid waren. Maar zij was niet de enige die keuzes maakte.
De eerste godsdienstoorlog
Begin 1560 verzamelde een protestantse edelman, Jean du Barry, heer van La Renaudie, in Gascogne, Bretagne en Normandië een aantal geloofsgenoten om zich heen. Deze zouden in groepjes naar Blois gaan teneinde de jonge koning Frans II om godsdienstvrijheid te vragen. Waarschijnlijk waren ze van plan de hertog Frans van Guise en zijn broer gevangen te nemen: zij waren immers de felste tegenstanders van de hugenoten. Het complot werd echter voortijdig ontdekt. Het hof verliet Blois, dat niet te verdedigen was, en vluchtte naar het kasteel van Amboise, waar de koning een Edict van Pacificatie ondertekende om de gemoederen te bedaren en de verlangde geloofsvrijheid te garanderen. Maar de samenzweerders gaven het niet op. De haat was enorm toegenomen en de samenzwering verkeerde al in een te ver gevorderd stadium. Een deel van de samenzweerders arriveerden als eerste bij Amboise en bereidden de komst van de hoofdmacht van de protestantse troepen voor. Maar de Guises lieten de omgeving van Amboise doorzoeken en op 10 maart werden de eerste samenzweerders gearresteerd. Tot 16 maart vermenigvuldigen de arrestaties zich, meestal vreedzaam.
Op de vroege ochtend van 17 maart 1560 vielen circa 200 samenzweerders Amboise aan – maar de verdediging was inmiddels goed voorbereid. Door moordend geweervuur vanaf de kasteelmuur gedecimeerd, werden in de drie volgende dagen de restanten opgeruimd door de door Frans van Guise aangevoerde koninklijke cavalerie. De paar overlevenden werden vervolgens opgepakt en, met de eerdere arrestanten, die na de aanval niet langer op genade konden rekenen, ter dood veroordeeld. Sommigen werden aan het grote balkon en aan de kantelen van het kasteel opgehangen, zelfs vrouwen, kinderen en bejaarden werden aan elkaar vastgebonden en met stenen om de nek in de Loire gesmeten. De edellieden werden onthoofd. La Renaudie werd op 19 maart in de bosrijke omgeving door ruiters gedood. Zijn lijk werd in triomf naar Amboise gebracht en daar een dag lang op het marktplein opgehangen – om daarna te worden onthoofd en gevierendeeld. Het was de bedoeling van de Guises om het protestantse kwaad met wortel en tak uit te roeien. Om de haat te vergroten verspreidden ze dan ook het gerucht dat de tegenpartij de bedoeling had gehad om de koning te vermoorden. Catharina kon niet veel meer doen dan doodsbleek en vol ontzetting toekijken. Haar ziekelijke zoon Frans had volstrekt niet de kracht zich tegen de moordpartij te verzetten. In 1563 werd in Amboise een vredesakkoord getekend, op 19 maart van dat jaar gevolgd door het Edict van Amboise, dat de protestanten in bepaalde gebieden godsdienstvrijheid gunde. Daarmee kwam een einde aan de eerste godsdienstoorlog, waardoor het land vier jaar rust zou kennen.
Parijse bloedbruiloft
Maar toen was Frans II al dood en moest Catharina’s 10-jarige zoon Karel IX hem opvolgen. De hoofdpersoon in dit verhaal wist -de Guises opzij te schuiven en zelf het regentschap waar te nemen (1560–1563). In 1565 kwam zij met haar dochter Elizabeth (die op 22 juni 1559 was getrouwd met streng katholieke Filips II van Spanje) en de hertog van Alva te Bayonne samen om de mogelijkheid een gezamenlijke strijd tegen het calvinisme te bespreken. Niettemin zocht zij tegelijkertijd toenadering tot de protestantse Coligny's, omdat de Guises naar haar oordeel te machtig werden. Zij beraamde een huwelijk van haar dochter Margaretha met de calvinistische Hendrik van Navarra. De plannen van admiraal Gaspard de Coligny (“De leider van een sprinkhanenplaag die heel Frankrijk kaalvrat”, zo omschrijft Strukul hem weinig lovend!) om ter ondersteuning van Willem van Oranje een oorlog tegen Spanje in de Zuidelijke Nederlanden te beginnen, gingen haar echter te ver.
Het huwelijk van haar dochter Margaretha (‘la reine Margot’) met Hendrik van Navarra, een held van de hugenoten ging wel door. De toenemende invloed van Coligny aan het hof bracht haar ertoe om, met de steun van Hendrik I van Guise ‘le Balafré’ (‘de door een litteken getekende’, ‘scarface’ zouden de Engelsen zeggen, de zoon van de vermoorde Frans van Guise) bij gelegenheid van dit huwelijk, toen er natuurlijk veel protestantse edelen te gast waren, een massamoord te laten aanrichten (de ‘Parijse bloedbruiloft’) in de Bartholomeusnacht (23 op 24 augustus 1572). In de woorden van Strukul: “Het huwelijk was op touw gezet met als enig doel Coligny te doen geloven dat het eindelijk tot een verzoening was gekomen, maar haar eigenlijke bedoeling en tevens die van haar zoon Hendrik van Anjou en van de Guises – was op hem uit de weg te ruimen, en daarmee het brein achter de opstand… Met een goed uitgedacht complot zou ze in één klap een einde kunnen maken aan de oorlog die het koninkrijk verscheurde.” De opzet slaagde in zoverre dat Gaspard de Coligny omkwam - zijn dochter Louise de Coligny werd overigens in 1583 de vierde echtgenote van ‘onze’ Willem van Oranje. Het bloedbad duurde uiteindelijk drie dagen en verspreidde zich in de loop van de daaropvolgende maanden als een golf over heelFrankrijk, waarbij uiteindelijk tussen de 5.000 en 30.000 hugenoten de dood zouden vinden.
Parijs is wel een mis waard
Bruidegom Hendrik van Navarra overleefde het ternauwernood en bekeerde zich haastig tot het katholicisme. Het zou niet zijn laatste bekering zijn. Karel IX stierf al in 1574 en werd opgevolgd door Catharina’s derde (lievelings)zoon, Hendrik III. Die was toen al 23, zodat een regentschap niet nodig was. “Deze Hendrik nu, die een kinderverkrachter en een sadist was, zich te buiten ging aan de meest liederlijke geneugten, de incestueuze minnaar was van zijn zus Margot, en zich op allerlei manieren wentelde in wellust en obsceniteiten, keek naar zijn moeder met diepe, diepe eerbied.” - aldus de hem niet sparende Strukul. Sindsdien verminderde Catharina’s invloed.
Catharina overleed in het kasteel van Blois (en niet op haar geliefde en door haar uitgebreide Chenonceau) op 5 januari 1589, slechts enkele dagen na de moord op haar tegenstander Hendrik I van Guise in het kasteel van Blois (23 december 1588) op bevel van haar zoon koning Hendrik III. Zij heeft dus niet meer hoeven meemaken dat Hendrik III op 1 augustus van dat jaar zélf vermoord werd, waarmee na 261 jaar een eind kwam aan het Huis Valois. Haar na zijn ontsnapping van het Franse hof weer protestant geworden schoonzoon Hendrik van Navarra besteeg, inmiddels wéér tot het katholicisme bekeerd, de troon als eerste vorst van het Huis Bourbon onder de naam Hendrik IV. Parijs is wel een mis waard (Paris vaut bien une messe) zou hij volgens de overlevering hebben gezegd. In 1598 vaardigde hij het Edict van Nantes uit. Dit verleende de hugenoten het recht op vrije godsdienstuitoefening en maakte een einde aan ruim dertig jaar burgeroorlog en bloedvergieten – en wel op een heel andere manier dan Catharina de' Medici voor ogen had gestaan.
Reizen naar Frankrijk
Wilt u de kastelen van de Valois langs de Loire zelf ontdekken? En dan speciaal het kasteel van de dames Chenonceau? Ga mee op de groepsreis Kastelen langs de Loire of toer met uw eigen auto de Loire!
Volg ons