De Bourgondiër Filips de Goede

Filips de Goede werd na de moord op zijn vader Jan zonder Vrees al op 23-jarige leeftijd hertog van Bourgondië en hij is dat gebleven tot zijn dood, zo’n 48 jaar later. Zeker voor die tijd is de man stokoud geworden, maar liefst bijna 71 jaar. Hij heeft zijn lange regeerperiode zeker niet stil gezeten. Veel gebieden heeft hij kunnen toevoegen aan het toch al niet kinderachtige Bourgondische rijk. Ik doe maar een greep: het graafschap Namen, de hertogdommen Brabant en Limburg, de graafschappen Holland, Zeeland en Henegouwen en ook nog het hertogdom Luxemburg. Ofschoon het voeren van oorlog de hertogen van Bourgondië niet vreemd was, is de uitbreiding van het rijk ten tijde van Filips de Goede veelal zonder bloedvergieten gegaan. Meer dan zijn voorganger, Jan zonder Vrees, en opvolger, zoon Karel de Stoute, wist Filips zijn rijk, en in het verlengde daarvan zijn macht en rijkdom, te vergroten door slimme erfopvolgingen alsmede listige aankopen. Was hij geen hertog maar koopman geweest, dan had hij het waarschijnlijk ook wel gered.

Wat Filips heel goed inzag was dat bij een dergelijk groot rijk als het Bourgondische het gevaar op de loer ligt dat al die toegevoegde graafschappen en hertogdommen zich eerder autonoom voelden dan deel van een groot geheel. Om dit gevaar het hoofd te bieden voerde hij veel (staatkundige) hervormingen door die door één woord kunnen worden gekenschetst: centralisering. Zo kwam er een centraal bestuur voor alle Nederlandse gewesten alsmede een centrale rechtspraak. Belastingen werden centraal geïnd. Inspraak van de gewesten kwam er, uiteraard op centrale wijze, via de Staten-Generaal, die we in Nederland, sinds 1814, opnieuw kennen. Het spreekt voor zich dat bij zulke ingrijpende maatregelen opstanden te verwachten zijn.

Ondanks een zekere inspraak voelden voorheen tamelijk autonoom opererende entiteiten zich door deze centralisering geknecht met als gevolg dat ze in het geweer kwamen tegen Filips. Onze man liet direct zien dat hij niet voor een kleintje was vervaard. Op hardhandige, soms meedogenloze wijze drukte hij dergelijke opstanden, zoals die in Brugge en Gent, de kop in. Dit kwam zijn populariteit in die steden begrijpelijkerwijs niet ten goede. Maar al met al kan worden gesteld dat Filips, mede door opportunistisch manoeuvreren in de Honderdjarige Oorlog tussen Frankrijk en Engeland, de periode dat hij hertog was van misschien wel het machtigste rijk van West-Europa tamelijk ongeschonden is doorgekomen. Dat kan niet worden beweerd van Karel de Stoute, zijn zoon en opvolger, maar dat is weer een ander verhaal.

Fiips staat dan wellicht bekend om zijn hervormingen of veroveringen, die zich niet alleen uitstrekte tot gebieden, maar ook tot vele vrouwen (naar wordt beweerd hield hij er een slordige 30 maîtresses op na, die hem 18 door hem erkende bastaardkinderen opleverden). Wat mij betreft mag Filips vooral op het schild worden geheven voor zijn stimulering der kunsten. Zoals bekend kan wie het breed heeft, en dat was het geval bij Filips, het breed laten hangen, en dat deed hij dan ook. Hij liet paleizen optrekken zoals het niet meer bestaande paleis op de Coudenberg in Brussel en het hertogelijk paleis in Dijon, waarin nu onder andere het prachtige museum van schone kunsten is gevestigd. Wandtapijten, waarvoor Filips een voorliefde had, werden gemaakt door de fine de fleur onder de wevers. Muziek, veelal Gregoriaans, werd gecomponeerd en schilders en beeldhouwers werden uitgenodigd zich aan het Bourgondische hof te verbinden, waardoor een zeker inkomen voor deze kunstenaars was gegarandeerd.

De meest tot de verbeelding sprekende schilder die door Filips is aangesteld, is zonder meer Jan van Eyck, van wie we in tegenstelling tot zijn baas Filips, bar weinig weten. Geboren is hij, maar waar en wanneer precies is niet bekend. Wat mij betreft geen ramp. Dat geldt echter wel als het gaat om het aantal werken waarvan we met zekerheid kunnen zeggen dat ze geschilderd zijn door deze jongere broer van de eveneens befaamde Hubert van Eyck. Slechts ongeveer 20 tableaus zijn zonder meer aan hem toe te schrijven. Veel is verloren gegaan, door brand of anderszins, hetgeen bijzonder spijtig is, want wat we van hem hebben behoort tot het beste werk van de late middeleeuwen.

Ingedeeld bij de zogeheten Vlaamse Primitieven, waartoe onder andere ook Rogier van der Weijden en Hans Memling behoren, is van Eyck vooral bekend geworden door zijn innovatieve gebruik van olieverf en zijn op waarneming gestoelde weergave van de realiteit, die maakt dat zijn schilderijen naturalistisch aandoen. Hoe ouderwets en misschien wel typisch middeleeuws zijn schilderijen nu overkomen, toentertijd gold zijn werk ongetwijfeld als baanbrekend, misschien zelfs wel progressief. Zijn bekendste werk is ongetwijfeld Het Lam Gods, gemaakt in opdracht van koopman en politicus Joost Vijd, dat te bezichtigen is in de Sint-Baafskathedraal te Gent. Het is naar mijn bescheiden mening één van die kunstwerken die je, al is het maar eens in je leven, moet hebben gezien. Een meesterwerk, dat kon worden voltooid, omdat Filips zo goed was Jan van Eyck, die bij hem in dienst was, vrijaf te geven. Eén van de vele wijze besluiten van deze hertog!

Wilt u ook genieten van de vele mooie steden in België? En dat raad ik u zeker aan! Bekijk dan onze reizen naar België en dan speciaal de prachtige cultuurvakantie Bourgondisch Vlaanderen en Noord-Frankrijk!

Bestel het boek 'De Bourgondiërs' bij uw lokale boekhandel of via Bol.com