Nikos Kazantzakis: mijn favoriete Griekse schrijver

Nikos Kazantzakis kennen we vooral van zijn boek Zorba de Griek, dat natuurlijk geniaal verfilmd werd in 1964 met Anthony Quinn in de hoofdrol. Maar het boek zelf spreekt veel meer, dankzij de achtergrond van Kazantzakis. Boven alles was hij namelijk een Kretenzer: mijn lievelingssoort. De roman Zorba draait om de vriendschap tussen een door twijfel geplaagde schrijver die alles probeert te beredeneren, en Alexis Zorbás, een levenskunstenaar die vertrouwt op zijn Griekse gevoel en instinct en die in volledige harmonie met zichzelf en de wereld leeft. Het speelt zich af op Kreta in de jaren 1930, waar de schrijver een kolenmijn wil exploiteren en daarbij de hulp heeft ingeroepen van Zorbás, een man van de wereld, die hij toevallig heeft ontmoet. Vriendschap, liefde, moord, dans, muziek; er is veel te vinden in deze meeslepende roman die boven alles Zorbás levensmotto uitdraagt: het leven liefhebben en de dood niet vrezen.

De dood vrezen is iets dat Kazantzakis zelf, als schrijver, niet vreemd was. Hij werd geboren in het Kreta van 1883, dat destijds nog in strijd was met de Turken. In zijn autobiografie (Verantwoording aan El Greco) beschrijft hij hoe hij opgroeide onder de Turkse terreur en hoe het zijn levenswerk werd te schrijven over de Griekse vrijheid. Ook het boek Kapitein Michalis verhaalt over de verschrikkingen in het Kreta van zijn jeugd. De jonge Nikos verlaat het roerige Kreta allereerst voor het eiland Naxos, waar hij zijn opleiding genoot bij de jezuïeten. Tijdens reizen met SRC over de Cycladen passeerden we de school waar de jonge Nikos zich ontwikkelde tot de schrijver die hij zou worden. Over het eiland Naxos schreef Kazantzakis:

“Dit eiland was zo’n zegen: rust, onschuldige gezichten, de vijgen, de kalme zee. Ik staarde naar de mensen. Nooit schrokken deze mensen van een aardbeving of een Turk. Hun ogen hadden niets vurigs om zich heen. De vrijheid hier had de dorst naar vrijheid gelest, en het geluk van het leven verspreidde zich als een slapend water. Kreta werd een verhaal, een vurige wolk in de verte. Nooit een schrik, bloedvergieten en strijd voor vrijheid, alles smolt en loste op in deze slaperige gelukzaligheid van Naxos.”

In zijn jonge jaren bezoekt Kazantzakis vervolgens verschillende kloosters in Griekenland, waaronder de heilige berg Athos, maar hij verlaat Griekenland ook, hongerig naar kennis, en hij verblijft in Rusland, Italië en Duitsland. Zijn hart is echter altijd in Kreta en vanaf een afstand strijdt hij voor zijn vaderland, bijvoorbeeld als hij na de Eerste Wereldoorlog 150.000 Grieken redt van een hongersnood in Rusland. Vaak keert hij terug. Hij brengt dan een bezoek aan het paleis van koning Minos in Knossos, waardoor hij gefascineerd is. hier vind hij de ware ziel, die hij de Kretenzische blik noemt. Anders dan in Spanje vocht de oude, Minoïsche beschaving (zo’n 1700 voor christus) namelijk niet met stieren. Ze dansten ermee. De waarde van de mens, wordt volgens Kazantzakis, “slecht door één ding bepaald: hij moet dapper en in vrijheid leven en sterven, zoals een Griek betaamt.”

Een aantal jaren geleden bezocht ik het graf van Kazantzakis, hooggelegen in zijn geboortestad Heraklion. Een ware pelgrimage, met het mooiste grafschrift dat ik ooit las:

Ik hoop niets. Ik vrees niets. Ik ben vrij.

• Leven en wandel van Zorbás de Griek, vertaald door Hero Hokwerda (2015).
• Leven en wandel van Zorbás de Griek, vertaald door Hero Hokwerda (2015).
• Leven en wandel van Zorbás de Griek, vertaald door Hero Hokwerda (2015).
• Leven en wandel van Zorbás de Griek, vertaald door Hero Hokwerda (2015).
• Leven en wandel van Zorbás de Griek, vertaald door Hero Hokwerda (2015).